Türkiye saatiyle 04:17’de ve 13:24’de Kahramanmaraş’ta meydana gelen ve büyük yıkıma neden olan 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki depremlerin ekonomiye çok taraflı tesirleri oldu.
Depremin ekonomik tesirlerine ve maliyetine ait iki kısımdan oluşan kapsamlı bir tahlil hazırlayan Haber7 muharriri Ahmet Yarız, yazısının ikinci kısmında ‘Depremlerin Ekonomik Göstergelere Etkisi’ni kaleme aldı.
Yazısının birinci kısmında oluşacak ekonomik faturanın ek faiz yükleri ile bir arada 150 milyar doları aşmasının beklediğinin altını çizen Dr. Yarız, Şubat ayı başında meydana gelen Kahramanmaraş zelzelelerinin iktisatta 0-6 ay içerisinde daraltıcı ve sonrasında ise genişletici tesirler üretmesinin beklendiği belirtti. Önümüzdeki süreçle ilgili enflasyon sayıları için ise “Kuraklık, sarsıntılar ve seçimler enflasyonda beklenen düşüşü geciktirebilir. Gelen yardımlar hasarın yalnızca yüzde 10’unu karşılayacak. Kalan 110 Milyar dolar ise kamu kaynaklarıyla finanse edilmek zorunda.” dedi.
İşte Dr. Ahmet Yarız’ın o yazısının ikinci kısmı;
- 2022 Yılında %5,6 olarak gerçekleşen GSYH büyümesinin, altyapı yenilemeleri ve yeni konut üretiminin tesiriyle 2023 yılının tamamında %5’i aşması beklenmektedir. Türkiye 2023 yılında iç talep öncülüğünde büyüyecektir.
- Düşüş trendindeki güç fiyatlarının enflasyonu aşağı tarafta baskıladığı, kurak geçen kış mevsimi, zelzeleler ve seçim sürecinin enflasyonda üst istikametli tehditler oluşturduğu ortamda yıl sonu enflasyonu %40-%50 bandında tutunabilecektir.
- Ocak-Mart devrinde bütçe istikrarı geçen yıla nazaran dokuz katına yakın bir artış ile -281 Milyar TL açık vermiştir. 2023 yılı bütçe açığı, sarsıntı harcamaları nedeniyle yılın tamamında 1,5 Trilyon TL’ye yaklaşabilecektir. 2022 Yılında %-0,9 olan Bütçe Dengesi/GSYH’nin ise 2023 yılında %-5’i aşabileceği kestirim edilmektedir.
Kahramanmaraş zelzeleleri; ekonomik göstergelerin tamamına tesir etmektedir. Bu tesirlerin bir kısmı direkt bir kısmı ise dolaylıdır. Yazımızın bu kısmında direkt etkilenen ekonomik göstergelerden; GSYH ve Büyüme, Enflasyon ile Kamu Bütçesi ele alınmaktadır.
BÜYÜMEDE EVVEL DARALTICI SONRA GENİŞLETİCİ ETKİ
Büyüme bilgilerini yer aldığı Grafik 1’e nazaran, Türkiye iktisadı son sekiz çeyreğin tamamında büyümüştür. 2021 yılının ikinci çeyreğindeki rekor büyüme, evvelki yılda Covid 19 nedeniyle yaşanan küçülmenin neden olduğu baz tesirinden kaynaklanmaktadır. Sonraki çeyreklerde daha makul seviyelerde performansı gösteren iktisadın büyüme suratı 2022 son çeyrekte tekrar baz tesiri nedeniyle yavaşlamış olsa da küresel ölçekte hayli yüksek bir orandır. Hanehalkı (tüketiciler) büyümeye en büyük katkıyı vermeye devam ederken, devlet harcamaları ve ihracatın katkısı artmıştır. 2022 Yılında ekonomik büyümenin lokomotifi tüketiciler, devlet harcamaları ve ihracattır.
Grafik:1 Türkiye İktisadında Büyüme
Türkiye iktisadı 2022 yılının tamamında %5,6 büyümüştür. GSYH 15 Trilyon TL ve 906 Milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Şubat ayı başında meydana gelen Kahramanmaraş sarsıntılarının iktisatta 0-6 ay içerisinde daraltıcı ve sonrasında ise genişletici tesirler üretmesi beklenmektedir.
Depremler nedeniyle yalnızca bölgede değil Türkiye’nin tamamında kentlerin tekrar imarı, altyapı ve konut yenileme faaliyetleri zaruret halini almıştır. Bu zaruret, iktisat için lokomotif vazifesi görecektir. Öte aydan yurt dışı piyasalarda mali sıkılaştırma, yüksek faiz ve resesyon kaygıları, ihracat performansı büyüme açısından olumsuz gelişmelerdir. Yurt içi ve yurtdışı gelişmeler birlikte değerlendirildiğinde 2023 yılı büyümesi büyük ölçüde iç dinamikler ile beslenecektir. İç dinamikler, sonraki yıllarda da büyümeye katkı vermeye devam edecektir.
- Türkiye 2023 yılında; altyapıların yenilenmesi ve konut üretiminin tesiriyle iç dinamikler öncülüğünde büyüyecektir.
2023 yılında büyümenin %5’i, GSYH’nin de 22 Trilyon TL ve 950 milyar USD’yi aşması beklenmektedir.
ENFLASYONDA DÜŞÜŞ GEÇİKEBİLİR
Depremlerin meydana geldiği bölgenin ülke sanayi içindeki hissesi, tarım ve hayvancılık bölümündeki daha yüksek hissesi, yağış açısından kurak geçen kış mevsimi ve öteki faktörler enflasyonun yüksek düzeylerde kalmasına neden olmaktadır. Tablo 6’da tüketici enflasyonu (TÜFE) ve alt kalemlerinde son on iki ayda yaşanan gelişmeler yer almaktadır. TÜFE ve alt kalemlerinde son aylardaki gerilemeler enflasyon beklentisi için umut vericidir.
Gıda ve Hizmet fiyatlarındaki enflasyonun TÜFE’nin üzerinde olması ise gelecekteki enflasyon için olumsuz bir göstergedir. Öte yandan, küresel piyasalardaki rekor fiyatlar ve yüksek kur artışları nedeniyle geçen yıl enflasyonunda belirleyici olan güç fiyatlarındaki düşüşler yurt içinde enflasyonu geriletmektedir.
Mart sonu itibariyle güç deki yıllık enflasyon %36 ile %51 düzeyindeki TÜFE’nin üçte ikisi seviyesindedir. Güç enflasyonundaki bu düşüşler gelecek periyot enflasyonunu aşağı tarafta baskılamaktadır.
Tablo:6 Tüketici Enflasyonu ve Alt Kalemlerdeki Gelişmeler
Enflasyonda bir öbür değerli faktör üretici enflasyonu (ÜFE) gelişmeleridir. ÜFE ve TÜFE ortasında geçişkenlik bulunmaktadır. Maliyet enflasyonu olarak tanımlanan ÜFE, üreticilerin maruz kaldığı fiyat artışlarıdır. Üreticiler bu fiyat artışlarını tüketicilere yansıtmaktadır. Lakin yetersiz talep, ekonomik konjonktür vb. nedenlerle ÜFE artışları TÜFE’ye gecikmeli yansıyabilmekte bu durumda da ÜFE ile TÜFE ortasındaki makas açılmaktadır. Bu açıklık ÜFE’nin TÜFE’den fazla olması durumunda (güncelde olduğu gibi) gelecek devir enflasyonunu yükseltici bir tehdit olarak tanımlanmaktadır.
Son on iki aya ilişkin ÜFE ve TÜFE bilgilerinin yer aldığı Grafik 2’ye nazaran hem TÜFE hem de ÜFE düşüştedir. Lakin; Nisan-Kasım periyodunda ÜFE, TÜFE’nin iki katına yakın oranlarda seyretmiştir. Yurt dışında güç, besin ve emtia fiyatlarındaki düşüşler ÜFE’yi geriletmiş ve ÜFE-TÜFE makası daralmaya başlamıştır.
Mart sonu itibariyle TÜFE %51 ve ÜFE %62’dir. ÜFE-TÜFE makasının kapanmaya başlaması gelecek devir enflasyon beklentileri açısından olumlu bir sinyaldir.
Grafik:2 TÜFE ve ÜFE Gelişmeleri
2023 Yılı başında; enflasyondaki düşüşün yılın ikinci yarısında besbelli hale gelebileceği ve yıl sonunda %20-%30 aralığına gerileyebileceği kabul görmekte idi.
- Kuraklık, sarsıntılar ve seçimler enflasyonda beklenen düşüşü geciktirebilir.
Depremler, kuraklık ve seçim süreci enflasyonda düşüş beklentilerini törpülemiştir. Enflasyonun (yurt içi ve yurt dışı dramatik bir gelişme olmadığı takdirde) daha ölçülü bir düşüş ile %40-%50 bandına gerileyebileceği bedellendirilmektedir.
DEPREMİN KAMU BÜTÇESİNE ETKİSİ
Depremler nedeniyle oluşan ekonomik kayıpların finansmanında kamu kaynaklarının, bir öbür sözle kamu bütçesinin neredeyse yegâne kaynak olduğu tabir edilmiş idi. Şubat ayında meydana gelen sarsıntıların tesirleri, Mart 2023 bütçe sonuçlarına şimdi tam olarak yansımamıştır. Çünkü şimdi harcamaların acil ve epey sonlu kısmı yapılmış, asıl harcamalar ise yılın kalan devrinde ve gelecek yıl yapılacaktır. Mart bütçesinde ise harcamaların epey hudutlu kısmı görülmektedir. Mart 2023 devri bütçe sonuçları Tablo 7’de yer almaktadır.
Tablo: 7 Bütçe Dengesi
Ocak-Mart periyodunda bütçe masrafları %83, faiz hariç sarfiyatlar %94, bütçe gelirleri %32 ve vergi gelirleri %39 artmıştır. Sarfiyatların çok süratli ve gelirlerin ise daha yavaş artması sonucunda bütçe açığı artmıştır. Bütçe istikrarı geçen yıl Ocak-Mart periyodunda +31 Milyar TL fazla vermiş iken 2023 yılının birebir periyodunda dokuz katına yakın bir artış ile -281 Milyar TL açığa dönmüştür.
Faiz dışı istikrarda de benzeri bir gelişimi vardır. 2023 yılının tamamında -659 Milyar TL açık olarak hedeflenen bütçe açığının %40’a yakını birinci üç ayda gerçekleşmiştir. Zelzele harcamalarının şimdi küçük bir kısmı gerçekleşmesine karşın bütçe üzerindeki yükü görülmeye başlanmıştır. 2023 yılındaki seçimler nedeniyle 2022 yılına nazaran epeyce yüksek bir fiyatta ve -659 Milyar TL olarak öngörülen bütçe açığının, deprem harcamaları nedeniyle yılın tamamında 1,5 Trilyon TL’ye yaklaşması şaşırtan olmayacaktır.
Ülke ekonomileri açısından değerli bir gösterge olan Bütçe Dengesi/GSYH; 2021 yılında %-2,8 ve 2022 yılında daha âlâ bir performans gösterip %-0,9’a gerilemiştir. 2023 yılında ise artan sarsıntı harcamaları tesiriyle Bütçe Dengesi/GSYH’nin %-5’i aşabileceği varsayım edilmektedir.
Depremlerin bütçeye tesirleri görülmeye başlandı. Bütçe istikrarı 2023 yılı Ocak-Mart periyodunda dokuz kat artarak -250 Milyar TL açık oldu. Yıl sonunda açık 1,5 Trilyon TL’ye ulaşılabilir.
Bütçe masraflarının yer aldığı Tablo 8’e nazaran Ocak-Mart devrinde en yüksek sarfiyat artışları %107 artışla cari transferler kaleminde gerçeklemiştir. Cari transferler kaleminin alt başlıkları incelendiğinde; a) Görevlendirme Sarfiyatları %448, b) Hazine Yardımları %93, c) Kâr Maksadı Gütmeyen kuruluşlara Yapılan Yardımlar %442, e) Ziraî Destekleme Ödemeleri %179 ve f) Hane Halkına Yapılan Başka Yardımlar %160 arttığı görülmektedir. Cari transferler kalemi Ocak-Mart 2023 devrinde evvelki yıla nazaran %107 oranında ve 241 Milyar TL artmıştır. Bu artışın büyük bir kısmı de zelzeleler nedeniyle ortaya çıkan acil harcamaların finansmanında kullanılmıştır.
Tablo: 8 Bütçe Giderleri
2023 yılında 4,5 Trilyon TL olarak öngörülen bütçe masraflarının 6 Trilyon TL’yi, 1,7 Trilyon TL olarak bütçelenen Cari Transferler kaleminin de 3 Trilyon TL’yi aşması beklenmektedir.
Bütçe gelirleri, sarsıntıların başlangıcında olumsuz etkilenmekte, yaraların sarılması ve hasarların telafi edilme sürecindeki ekonomik büyümenin katkısıyla uzun periyotta olumlu etkilenmektedir. Bütçe gelirlerinin yer aldığı Tablo 9’a nazaran Ocak-Mart devrinde bütçe gelirleri %32 ve vergi gelirleri %39 artmıştır.
Tablo: 9 Bütçe Gelirleri
Vergi gelirlerinde düşüşlerde sarsıntılar belirleyicidir. Öte yandan ekonomik canlılığı gösteren dahilde alınan KDV ve özel tüketim vergisindeki artışlar %100’e yakındır. İthalattan alınan vergiler ise %51 artmıştır. Seçim sonrası izlenecek iktisat siyasetlerine bağlı olarak yılın ikinci yarısında iç talebin artışıyla; 3,8 Trilyon TL olarak öngörülen bütçe gelirleri yıl sonunda 4,5 Trilyon TL civarında oluşabilecektir.
SONUÇLAR;
Kahramanmaraş sarsıntılarında 300.000’e yakın bina ve 700.000’i aşan bağımsız konut kullanılmaz hale gelmiştir. Ayrıyeten ulaştırma, güç, irtibat, ziraî üretim ve kentlerin altyapıları hasar görmüş, sanayi tesisleri ve ticari ünitelerdeki tahribatlar üretimi ve tedarik zincirini olumsuz etkilemiştir.
Deprem nedeniyle 10 Milyar USD’ye ulaşan yurtiçi ve yurt dışından yapılan bağış, yardım, hibe vb. karşılıksız takviyelerin hesaplanan hasarın lakin %10’unu karşılayabilmektedir. Kalan 110 Milyar USD ise kamu kaynaklarıyla finanse edilmek zorundadır.
Depremlerdeki maddi hasarların büyük kısmının kamu kaynaklarıyla finanse edilmesi, bütçe üzerinde ve yıllara yayılan toplamda 30 Milyar USD civarında ek faiz yükü oluşturacaktır. Bu durumda zelzelelerin neden olduğu iktisat kayıpların 150 Milyar USD’yi aşması beklenmektedir.
2022 Yılında %5,6 olarak gerçekleşen GSYH büyümesinin, kentleşme ve altyapının yenilenmesi ve yeni konut üretiminin tesiriyle 2023 yılının tamamında %5’i aşması beklenmektedir. Türkiye 2023 yılında iç dinamikler öncülüğünde büyüyecektir.
Enerji fiyatlarındaki düşüş trendi enflasyonu aşağı istikamette baskılamakta, kurak geçen kış mevsimi, zelzeleler ve seçim süreci ise enflasyonda üst istikametli tehditler oluşturmaktadır. Bu tehditler çerçevesinde yıl sonu enflasyonun %40-%50 bandına gerileyebilecektir.
Bütçe istikrarı, Ocak-Mart periyodunda geçen yıla nazaran dokuz katına yakın bir artış ile-281 Milyar TL açık vermiştir. 2023 yılı bütçe açığı, zelzele harcamaları nedeniyle yılın tamamında 1,5 Trilyon TL’ye yaklaşabilecektir. 2022 Yılında %-0,9 olan Bütçe Dengesi/GSYH’nin ise 2023 yılında %-5’i aşabileceği varsayım edilmektedir.
