Milletin adamı Adnan Menderes
Vatanın kurtuluşu için gösterdiği fedakarlık karşılığında Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından İstiklal Madalyası ile onurlandırılan Adnan Menderes’in idam sehpasında biten siyasi seyahatine ait dokümanlar, demokrasi uğraşına ışık tutuyor.
Adnan Menderes, 17 Eylül 1961’de idamıyla noktalanan süreçte 10 yıllık iktidarı boyunca üç seçim zaferi kazandı, Türkçe ezan zorunluluğunun kaldırılmasından Türkiye’nin NATO üyeliğine kadar ülkenin iç ve dış siyasetine istikamet veren onlarca değişim atağına imza attı. Menderes hükümetleri, bu süreçte karşısına çıkan siyasi çalkantılara karşı da gayret verdi.
AA’nın, Adnan Menderes’in siyasi hayatındaki değerli dönüm noktalarını arşiv evraklarıyla ele aldığı 3 kısımdan oluşan haber belgesinin ikinci kısmında, Menderes iktidarında Arapça ezana yine dönüş, Türkiye’nin NATO üyeliği başta olmak üzere iç ve dış siyasetteki kritik gelişmeler ve darbe sürecine giden yol evraklarıyla ele alındı.
Merhum Başbakan Adnan Menderes, “Yeter kelam milletindir” anlayışıyla kurduğu Demokrat Parti iktidarında, halk tarafından kabul görmeyen çok sayıda siyasete son verdi.
“ARAPÇA EZAN OKUMA YASAĞINI” 18 YIL ORTADAN SONRA KALDIRDI
Dini özgürlüklerle ilgili attığı adımlar kapsamında Menderes, 1932 yılından itibaren Diyanet İşleri Başkanlığının talimatıyla uygulanan “Arapça ezan okuma yasağını” 18 yıl ortadan sonra kaldırdı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 16 Haziran 1950 tarihli oturumunda kabul edilen değişiklik, Anadolu Ajansına da tıpkı gün Başbakanlık’tan gelen bir yazıyla bildirildi. Yazıda, kanunun Cumhurbaşkanı tarafından tasdik edildiği, 17 Haziran 1950 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanacağı ve tıpkı gün yürürlüğe gireceği belirtildi. Öte yandan yazıda, 17 Haziran 1950 tarihinden itibaren ezanın ve kametin Arapça okunmasının hür olduğunun Başbakanlıktan vilayetlere “telle bildiri edildiği” vurgulandı.
– DIYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞININ MÜFTÜLÜKLERE DİNİ LİSANLA EZAN OKUMAYI BİLMEYEN MÜEZZIN OLUP OLMADIĞINI SORAN YAZI
Dönemin Diyanet İşleri Lideri Ahmet Hamdi Akseki’nin imzasıyla 23 Haziran 1950’de bir müftülüğe gönderilen yazıda, “Ezan ve kameti din lisanı ile okumak yasağının ahiren B. Millet Meclisince kaldırılması hadisesinin vatandaşlar üzerinde husule getirdiği büyük ferahlık ve hoşnutluk, yurdun türlü bölgelerinden gelen yazılarda açıklanmaktadır.” sözlerine yer verildi.
Yazıda ayrıyeten müftülükten ezan ve kametin dini lisanla ne vakitten itibaren okunmaya başlandığının ve dini lisanla ezan okumayı bilmeyen müezzin olup olmadığının bildirilmesi istendi.
Menderes, İzmir Vilayet Kongresi’nde yaptığı konuşmada mevzuyla ilgili şu sözlere yer verdi:
“Şimdiye kadar baskı altında bulunan dinimizi baskıdan kurtardık. İnkılap softalarının yaygaralarına ehemmiyet vermeyerek ezanı Arapçalaştırdık. Mekteplerde din derslerini kabul ettik. Radyoda Kur’an okuttuk. Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır. Müslümanlığın bütün icapları yerine getirilecektir.”
– MENDERES’IN KORE HAREKATIYLA İLGİLİ AMERIKAN MEMLEKETLER ARASI HABER AJANSI’NA VERDIĞI RÖPORTAJ
Menderes hükümeti tarafından, 25 Temmuz 1950’deki Bakanlar Heyeti toplantısında Kore’ye askeri bir kuvvet gönderilmesine karar verildi.
Türk askerinin Kore’deki başarısı Türkiye’nin NATO’ya üye olmasında tesirli oldu.
Türkiye tarafından NATO’ya girmek için birinci müracaat 11 Mayıs 1950’de yapılırken, Adnan Menderes hükümeti devrinde ise Türkiye, 1952’de NATO’ya tam üye olarak kabul edildi.
Cumhuriyet Arşivinde bulunan evraklar ortasında Başbakan Menderes’in, Kore harekatıyla ilgili Amerikan Milletlerarası Haber Ajansı Avrupa Genel Müdürü Kingsbury Smith’in sorularına verdiği karşılıklar da yer alıyor.
Menderes mülakatta, nereden gelirse gelsin tecavüze uğramış rastgele bir memleketin yardım talebine icabetin, bütün üye devletlerin görevi olduğunu vurgulayarak, “Diğer yandan, kuralın derpiş ettiği veçhile, dünya emniyetini ve barışı korumakla mükellef bir milletler ortası askeri teşkilatın bir an önce kurulmasındaki zaruret bu hadise ile de belirmiş bulunduğundan, bu hususun ciddiyetle ele alınması konusunun daha fazla geciktirilmesi caiz olmayacağı kanısındayız.” tabirlerine yer verdi.
– HALKEVLERININ KAPATILMASI
Demokrat Parti milletvekilleri, halkevlerinin CHP’nin bir yan kuruluşu üzere çalıştığını savunuyordu.
Adnan Menderes, 12 Aralık 1950 günü partisinin meclis kümesinde yaptığı konuşmada, “Halkevleri denilen kuruluş bugün toplumsal yapımızda bir diken üzere, bir yabancı cisim üzere değersiz bir şeydir. Toplumsal, siyasal bir fonksiyonu kalmamış, kapılarına zincir vurulmuştur.” tabirlerini kullandı.
Halkevleri, CHP’nin itirazlarına karşın 1951 yılında kapatıldı, köy enstitüleri ise öğretmen okullarına dönüştürüldü.
Halkevlerinin kapatılması konusu, DP’liler ile CHP’liler ortasında en çok tartışılan hususlardan biri oldu.
– MENDERES’İN EKONOMIK KALKINMA ATILIMLARI
Devletin ekonomik hayata müdahalesini ağır bir biçimde eleştiren Menderes, iktidara geldiği birinci günden itibaren iktisatta liberal bir siyaset izledi. Menderes’in gerçekleştirdiği siyasetlerle iktisatta kalkınma periyoduna giren Türkiye’de, hür piyasa iktisadına geçişe sürat verildi.
İthalata getirilen kısıtlamaları kaldıran Menderes hükümeti tarafından kredi faizleri düşürülerek özel bölümün daha fazla kredi kullanımı teşvik edildi. Gelen kredilerin bilhassa tarım alanında kullanılması önerilirken tarımda makineleşme çalışmaları başladı.
Yabancı sermaye girişini teşvik etmek emeliyle yasal mevzuat hazırlanarak KİT’lerin özel dala dönemi öngörüldü.
Marshall Planı’nın da katkısıyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. 1954 yılında Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu. Bu devirde Türkiye’nin gayrisafi ulusal hasılası yılda ortalama yüzde 9 büyüdü.
– 1954 GENEL SEÇİMLERİNDE İKİNCİ BÜYÜK ZAFER
2 Mayıs 1954’te yapılan genel seçimlere iştirak, hiçbir yasal zorlama olmamasına karşın yüzde 88,63 üzere hayli yüksek bir oranda gerçekleşti.
Demokrat Parti, yüzde 58 oy oranıyla, Meclis’teki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93’ünü kazandı.
– DARBENIN AYAK SESLERİ “6-7 EYLÜL OLAYLARI”
Demokrat Parti’nin 1954’te kazandığı bu seçim zaferinin akabinde, Kıbrıs’ta yaşanan sıkıntılar tüm tartısıyla hissedilmeye başlandı.
Kıbrıs konusunun müzakere edilmesi için 29 Ağustos 1955’te gerçekleştirilen Londra Konferansı’ndan, Türkiye’de yaşanan “6-7 Eylül Olayları” nedeniyle bir sonuç alınamadı.
“Atatürk’ün konutunun bombalandığına” ait bir haberle başlayan “6-7 Eylül Olayları”, sıkıyönetim ilan edilerek lakin bastırılabildi.
Adnan Menderes’in palavra haber ve provokasyonlara karşı ikaz yaptığı o kelamları;
Cumhuriyet arşivinde bulunan dokümanlar ortasında, periyodun Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın imzasıyla yayınlanan sıkıyönetim kararnamesi de yer alıyor.
Kararnamede şu sözlere yer veriliyor:
“Kıbrıs sıkıntısını ve Selanik’te Atatürk’ün doğduğu meskene ve Konsoloshanemize karşı vuku bulan tecavüzü vesile ittihaz ederek vatandaşları tahrik ve memleketin yüksek menfaatlerine alışılmamış olarak hükümet kuvvetlerine karşı koymak suretiyle girişilen toplu hareketlerin amme huzur ve asayişini ihlal edecek istidat göstermesi muvacehesinde, Teşkilatı Esasiye Kanununun 86. hususu kararına tevfikan İstanbul, İzmir ve Ankara vilayetlerinde Örfi Yönetim İlanı, İcra Vekilleri Heyetinin 7.9.1955 tarihli toplantısında kararlaştırılmıştır.”
Olaylar bastırılana kadar İstanbul’da Rumlara ilişkin çok sayıda kilise, okul, iş yeri yakıldı, yağmalandı. Binlerce Rum, uzun yıllardır yaşadıkları topraklardan ayrılmak zorunda kaldı.
– 1957 genel seçimleri
Demokrat Parti, 27 Ekim 1957’de yapılan genel seçimlerde yüzde 9,8’lik bir kayıpla yüzde 48,6 oy aldı.
Menderes, seçimlerin akabinde parti içinde bir özeleştiriye giderek seçim sonuçlarını teşkilatın gereğince çalışmamasına, basında yer alan palavra haberlere bağladı.
– İNÖNÜ’NÜN “ŞARTLAR TAMAM OLDUĞUNDA İHTİLAL LEGAL HAKTIR” SÖZÜ
18 Nisan 1960’ta TBMM’de “muhalefet ve basının faaliyetlerini incelemek” emeliyle Demokrat Partili 15 milletvekilinden oluşan Tahkikat Komitesi kuruldu.
Bu kurul nedeniyle CHP yöneticileri, Demokrat Partiyi diktatörlüğe gitme maksadında olmakla suçladı.
CHP Genel Lideri İsmet İnönü, “Şimdi arkadaşlar, koşullar tamam olduğu vakit milletler için ihtilal yasal bir haktır.” formundaki kelamını, bu komitenin kurulmasının çabucak akabinde lisana getirdi.
Cevat Akşit: Adnan Menderes, “yalnızım” deyip hüngür hüngür ağladı;
“BİR BAŞBAKANIN BOĞAZINI SIKIYORSUN, BUNDAN ALA HÜRRİYET Mİ VAR”
Basında yer alan savlar ve oluşturulan hava, büyük öğrenci olaylarının yaşanmasına neden oldu.
İlk büyük öğrenci gösterisi 19 Nisan 1960’ta Kızılay’da düzenlendi.
Öğrenciler, bu olayların akabinde “555K” koduyla, 5 Mayıs’ta saat 05.00’te Kızılay Meydanı’nda toplandı. Adnan Menderes, kendisine karşı aksiyon yapılan yere giderek hareketçilerin ortasına girdi. O sırada bir genç Menderes’in boğazını sıktı. “Ne istiyorsun?” diye sorduğu gençten “Hürriyet istiyorum” karşılığını alan Menderes, “Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun, bundan ala hürriyet mi var?” sözlerini kullandı.
27 MAYIS 1960 ASKERİ DARBESİ
Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki birtakım general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960’ta sabaha karşı idareye el koydu.
Adnan Menderes, tıpkı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra öbür tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi.
Yassıada’daki yargılamalar, 14 Ekim 1960’ta başladı ve 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Yargılamalar sonucunda Adnan Menderes 17 Eylül 1961’de Yassıada’da idam edildi.
“Yeter kelam milletindir.” diyerek çıktığı siyaset yolunda güçlü Türkiye hayalini siyasetleri ve kalkınma atılımlarıyla gerçekleştirmeye çalışan Menderes, “demokrasi şehidi” olarak tarihine geçti.
“CEPHANE SANDIĞI”
İlyas ve Sema Topçu’nun kaleme aldığı “Adnan Menderes’in Yargılanması ve İdamı” çalışmasında yer alan İmralı Cezaevi Müdürü Ziyaettin Acarol’un anılarına nazaran Menderes’i idam eden cellatlar bile sarhoştu. Daha yargılama sürerken, Menderes’in idam edileceği İmralı Adası’nın Cezaevi Savcısı’na haber verilerek hazırlık talimatı verilmişti. Buna nazaran “Zeytin fidanı için çukur açıyoruz” denilerek mezar kazıldı, “Cephane için sandık” denilerek tabut yapıldı, “Kale direği” denilerek darağacı kuruldu.
1990 KANUNU İLE İADE-İ İTİBAR
TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının prestijleri iade edildi.
Aynı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü’nün naaşı, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
